اعتیاد بیماری است که عوارض جسمی و روانی متعددی دارد بنابراین اگر در جریان درمان به علل گرایش فرد به اعتیاد توجه نشود، درمان ها تنها برای مدتی نتیجه بخش خواهند بود و فرد معتاد حتی پس از بهبودی، بار دیگر گرفتار مصرف مواد مخدر می شود.
از سوی دیگر، علوم شناختی به عنوان یکی از دانش های نوین بین رشته ای، در کنار نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و فناوری اطلاعات مجموعه ای از دانش های همگرا را می سازد و دستاوردهای گسترده در این علوم در حدود یک دهه گذشته، افق های روشنی را برای بهبود زندگی آینده انسان ها ایجاد کرده است.
از لحاظ مغزی چهار سیستم شامل پاداش، حافظه، انگیزه و کنترل در حوزه اعتیاد دخالت دارند که می توان روی هر چهار حوزه با تکنیک های توانبخشی و توانمندسازی شناختی و سایر تکنیک های علوم اعصاب شناختی مداخلاتی انجام داد تا احتمال ابتلای افراد به اعتیاد کمتر و میزان بهبودی و دوام بهبودی معتادان افزایش یابد.
به گفته دکتر پیمان حسنی ابهریان متخصص علوم اعصاب شناختی و عضو پژوهشگاه علوم شناختی، اعتیاد از دیدگاه علوم اعصاب شناختی یک بیماری شناختی است که در اثر آسیب های شناختی مغز ایجاد می شود، بنابراین اختلالات شناختی می توانند هم عامل اعتیاد و هم ثانویه از اعتیاد (ناشی از اعتیاد) باشند.
اختلال در تصمیم گیری
ابهریان در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا اظهار کرد: مهمترین مساله ای که در یک فرد معتاد مشاهده می شود، مشکل ناتوانی برای تصمیم گیری صحیح است؛ مشکل تصمیم گیری تنها یک مساله ثانویه اعتیاد نیست، یعنی این طور نیست که فرد معتاد در اثر اعتیاد در تصمیم گیری دچار اختلال شود بلکه می تواند به عنوان یک عامل اولیه اعتیاد نیز مطرح شود.
ابهریان توضیح داد: در واقع یکی از عوامل مستعدکننده فرد به اعتیاد مشکل در تصمیم گیری و اتخاذ تصمیم های مخاطره آمیز است زیرا نمی تواند عواقب کار خود را درنظربگیرد؛ در واقع ناحیه ای از مغز که در حوزه تصمیم گیری دخالت دارد، در افراد معتاد دچار اختلال است.
وی افزود: یکی از جنبه هایی که در کنار تصمیم گیری نادرست مطرح می شود، مساله نبود توجه به عواقب کار است؛ به عنوان مثال وقتی به معتاد گفته می شود که دوست داری همین الان ١٠٠ تومان به تو بدهم یا سه روز دیگر هزار تومان، فورا می گوید همین الان ١٠٠ تومان را بده. در واقع او به عواقب کار و تصمیم های خود توجهی ندارد و فقط به زمان حال توجه می کند؛ بنابراین در درمان این بیماران باید تلاش کرد که آنها به درجه ای از بهبود تصمیم گیری برسند که هزار تومان را انتخاب کنند.
ابهریان خاطرنشان کرد: در حوزه علوم اعصاب شناختی تکنیک هایی مانند بازی های کاغذی قلم و کاغذ، چرتکه و بازی های رایانه ای وجود دارد که می توان بر اساس آنها این افراد را برای تصمیم گیری های صحیح توانمند کرد و این ناحیه از مغز را که عملکرد آن دچار اختلال شده است، با استفاده از این روش ها بهبود بخشید.
وی تاکید کرد: افرادی که در تصمیم گیری با مشکل مواجه هستند و تصمیم گیری های اشتباه دارند، ممکن است دچار آسیب های اجتماعی مانند اعتیاد شوند بنابراین یکی از راه های پیشگیری کلی از بروز اعتیادهایی که در اثر تصمیم گیری های نادرست رخ می دهد، غربالگری در سطوح جامعه، مدارس و دانشگاه ها و شناسایی این گونه افراد است تا براساس آن کار درمان و اقدامات پیشگیرانه را آغاز کرد.
مهار شناختی
دبیر کارگروه توانبخشی شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی گفت: حوزه دیگری که در افراد معتاد دچار اختلال است، حوزه کنترل است یعنی آنها نمی توانند افکار، رفتار و گفتار خود را کنترل کنند و در واقع در مهار شناختی مشکل دارند؛ به طور کلی افرادی که این مشکل را دارند، مستعد اعتیاد و آسیب های اجتماعی هستند و در افراد معتاد نیز این اختلالات بیشتر است.
ابهریان با یادآوری و تاکید بر اهمیت غربالگری برای شناخت افراد مستعد اعتیاد اظهار کرد: به طور کلی در حوزه پیشگیری اگر غربالگری انجام و بر اساس نتایج آن برنامه های پیشگیرانه در سطح جامعه اجرا شود، می توان جلوی اعتیاد را تا حدود زیادی گرفت و با تقویت سیستم مهار شناختی به افراد مستعد کمک کرد تا در موقعیت های خطرساز بتوانند خود را کنترل و تصمیم گیری و عملکرد مناسبی داشته باشند.
مهار هیجانی
پژوهشگر و درمانگر اعتیاد گفت: افراد باید بتوانند فکر، هیجانات و مهمتر از همه حرکت خود را کنترل کنند تا سراغ مصرف مواد مخدر نروند؛ بیشتر افرادی به مصرف مواد مخدر دچار می شوند که نمی توانند افکار و هیجانات خود را کنترل کنند و با یک تصمیم گیری آنی و هیجانی ممکن است در موقعیتی خاص برای اولین بار مصرف مواد مخدر را تجربه و در غیاب مهار و کنترل حرکتی این مصرف را به دفعات تکرار کنند.
ابهریان افزود: برای هر یک از این مشکلات نیز راهکارهایی مانند تکنیک های کاغذی، رایانه ای و تحریک مغزی در حوزه شناختی وجود دارد که با استفاده از آنها می توان مساله مهار هیجانی و حرکتی را به افراد آموزش داد.
اختلال در حافظه عملکردی
عضو پژوهشگاه علوم شناختی اظهار کرد: مورد دیگری که این افراد در آن حوزه دچار اختلال هستند، حافظه کاری یا عملکردی است که آن را معادل حافظه کوتاه مدت درنظر می گیرند.
ابهریان توضیح داد: گفته می شود ظرفیت حافظه کوتاه مدت در همه انسان ها از نابغه ترین افراد تا افرادی که از حداقل های مهارت های شناختی برخوردارند، از هفت مثبت و منفی ٢ یعنی پنج تا ٩ است و تمام اموری که در زندگی انجام می دهیم و هر نوع عملکرد مغزی که داریم، با این هفت فضای عملکردی انجام می شود.
وی گفت: بر این اساس، فردی که در این قسمت مشکل داشته باشد یعنی توانمندی اش به جای هفت، پنج، چهار یا کمتر از ٦ باشد، در واقع حافظه کاری او دچار اختلال است و این فرد مستعد اعتیاد و آسیب های اجتماعی است؛ عکس این قضیه نیز صادق است یعنی گرفتار شدن در دام اعتیاد، باعث می شود که این فضاها در مغز اشغال و در حافظه کاری فرد اختلال ایجاد شود.
ابهریان برای توضیح بیشتر گفت: فرد معتاد زمانی که دچار خماری است دائم در این فکر است که چطور موادمخدر را تهیه و استفاده کند بنابراین بیش از نیمی از هفت ظرفیت مغز او به این ترتیب پرشده و حتی اگر حافظه قوی داشته باشد، چون فضای حافظه او اشغال شده است، نمی تواند عملکرد مناسبی داشته باشد.
وی گفت: به همین دلیل فرد معتاد در موقعیت محرومیت و نبود دسترسی به موادمخدر نمی تواند عملکرد مناسبی داشته باشد و همچنین زمانی که وسوسه و به اصطلاح دچار نشخوار فکری می شود، مقدار زیادی از این هفت فضای مغزی او اشغال می شود و نمی تواند عملکرد مناسبی داشته باشد.
ابهریان ادامه داد: حتی غیر از حالت محرومیت و وسوسه و در شرایطی که فرد در حالت عادی است، تحقیقات تصویربرداری عملکردی نشان می دهد حافظه عملکردی معتادان دچار اختلال است.
راهکارهای علوم اعصاب شناختی
دبیر کارگروه توانبخشی شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی اظهار کرد: برای این مساله نیز در حوزه علوم اعصاب شناختی راهکارهایی وجود دارد که با استفاده از آنها، می توان توانمندسازی حافظه عملکردی را انجام داد و پس از آن نیز درمان را آغاز کرد.
ابهریان با بیان اینکه چهار ناحیه اصلی در منطقه پیش پیشانی مغز وجود دارد که تمام عملکردهای آنی مغز را کنترل می کند، افزود: با استفاده از تکنیک های روان شناختی و شناختی می توان حافظه عملکردی مغز را تقویت کرد.
*خوردن صبحانه و غذاهای سالم، ورزش و خواب باکیفیت موثر در پیشگیری از اعتیاد
متخصص علوم اعصاب شناختی اظهار کرد: در کنار استفاده از روش های روان شناختی و شناختی، مساله تغذیه و در راس آن خوردن صبحانه در پیشگیری از ابتلا به اعتیاد اهمیت بسیار زیادی دارد.
ابهریان توضیح داد: برای این منظور باید صبحانه کامل شامل مواد قندی و نشاسته ای و در طول روز نیز موادغذایی سالم با زمان بندی صحیح مصرف شود؛ مغز با گلوکز کار می کند و گلوکز از منابع کبدی که بسیار محدود است یا از ترکیبات نشاسته ای که تبدیل به قند ساده می شوند، تامین می شود.
وی افزود: علاوه بر این، ورزش و خواب باکیفیت می تواند به غیرمعتادان یا افرادی که معتاد هستند، برای رهایی از اعتیاد، کمک کند؛ هر کدام از این سه عامل اگر رعایت نشوند، فرد مستعد اعتیاد می شود بنابراین با رعایت این موارد مغز می تواند کارکرد مناسب و تصمیم گیری خوبی داشته باشد.
ابهریان گفت: اگر فردی دچار مصرف موادمخدر شد، برای رهایی باید خواب باکیفیت داشته و تمرینات ورزشی را انجام دهد و در کنار آن نیز گلوکز، مایعات و ویتامین های کافی را مصرف کند زیرا رژیم های غذایی ناسالم پرچربی و کم مایع وضعیت او را بهتر نخواهند کرد.
وی افزود: در کنار این موارد، تکنیک های آرام بخشی و ماساژ می تواند در این زمینه بسیار موثر باشد که می توان هم پیش از ابتلا در توانمندسازی شناختی برای پیشگیری از اعتیاد و هم در روند توانبخشی شناختی برای درمان اعتیاد و پیشگیری از بازگشت به اعتیاد از آنها استفاده کرد.